Novruz bayramı ölkəmizdə qışın getməsi və baharın gəlməsinin rəmzi kimi geniş şəkildə qeyd olunur.
Novruz baharın ilk günündə qeyd edilir. Təqvimdə baharın ilk günü günəşin illik dövrü ilə müəyyən olunur.
Alimlərin fikrincə, bayramın qədim tarixi var. Elmi tədqiqatlar Novruz bayramını 3500-5000 il əvvələ aid edilən Zərdüşət peyğəmbərin dövrü ilə əlaqələndirir.
Bu bayram qədim Babildə martın 20-21-dən başlayaraq 12 gün qeyd olunurdu. Hər 12 günün öz mərasimləri və əyləncələri var idi. İlk yazıya görə, Novruz bayramı eramızdan əvvəl 505-ci ildə təsis edilmişdir.
Novruzda təbiət oyanmağa başlayır və Azərbaycan xalqı onu bir ay əvvəl nümayişkaranə şəkildə qeyd edir. Çərşənbə günləri biz Su Çərşənbəsi, Odlu Çərşənbə, Torpaq Çərşənbəsi və Axır Çərşənbə (həm də külək Çərşənbəsi adlanır) bayramlarını keçiririk. Xalq inanclarına görə, birinci çərşənbədə su təmizləyir və canlanır, ikinci çərşənbədə od, üçüncü çərşənbədə torpaq, dördüncü çərşənbədə isə külək təbiəti oyadır, ağaclar çiçək açır; bütün bunlar baharın gəlməsinin simvoludur.
Novruz bayramı qədim adət-ənənələr və oyunlarla zəngindir. “Xıdır İlyas” (məhsuldarlığın və çiçəklənmənin simvolu), “Kös-Kosa” – gülməli meydan oyunu (baharın gəlməsinin simvolu) və falçılıq bunlar arasındadır. Novruz həmçinin su və odla bağlı maraqlı ənənələrə malikdir. Od ölkəsi olan Azərbaycanda odla bağlı zəngin ənənələr var. Od təmizlənmənin və aydınlığın simvoludur. Novruzda tonqallar qalxır və bayramdan əvvəl Axır Çərşənbədə insanlar yaşından və cinsindən asılı olmayaraq yeddi dəfə bir tonqalın üzərindən, ya da bir dəfə yeddi tonqalın üzərindən atlayır və deyirlər: “Qırmızı rəngini mənə ver, sarılığımı özün götür.” Od su ilə söndürülmür; o, öz-özünə yanıb tükənir. Gənc oğlanlar və qızlar tonqalın küllərini götürüb evdən uzağa atırlar. Bu, ailənin bütün bədbəxtliklərinin kül ilə birgə uzaqlaşması kimi izah olunur. Azərbaycanlılar bayram süfrəsinə xüsusi diqqət yetirirlər. Süfrədə “S” hərfi ilə başlayan yeddi növ yemək olmalıdır, məsələn, sumaq (bir növ ədviyyat), sirkə, süd, samani (bitmiş buğda), səbzi (yaşıl otlarla qızardılmış ət) və s. Süfrədə rəngli yumurtaların olduğu güzgü və şamlar da olmalıdır. Şam odun və işığın simvoludur (insanı bəladan qoruyur), güzgü isə xoşbəxtliyin simvoludur.
Ənənəyə görə, bayramın ilk günündə ailənin bütün üzvləri evdə olmalıdır. İnsanlar deyir: “Bayram günü evdə olmazsan, yeddi il evsiz yaşayırsan.” Keçmişdə evlərin qapıları açıq saxlanılırdı. Yeni ilin ilk günündə bütün gecə işıqlar yanıq qalırdı, çünki sönmüş işıq və od bədbəxtliyin simvolu sayılırdı.
Novruz bayramını qeyd edən kəndlilər gələn ilin xüsusiyyətini müəyyənləşdirirdilər: quraq yoxsa yağışlı olacağını və məhsuldarlıq dərəcəsini təyin edirdilər. Ənənəyə görə, Novruzun ilk günü baharı, ikinci günü yay, üçüncü günü payız, dördüncü günü isə qışı simvollaşdırır. Əgər ilk gün küləksiz və quraqdırsa, deməli, bahar kənd təsərrüfatı üçün əlverişli olacaq; yağışlı və küləkli olarsa, baharın da belə keçəcəyi gözlənilir. Digər günlərdə isə yay, payız və qışın xüsusiyyətləri müəyyən edilirdi.