Şəki

Şəki Xan Sarayının hər detalında və hər küncündə bir hekayə var. Orta əsr Azərbaycan memarlığının ən parlaq nümunəsi hesab edilən bu saray 1763-cü ildə Hacı Çələbi xanın nəvəsi Hüseyn xan tərəfindən tikilib. Şəbəkə pəncərələrinin mozaikalarını yaratmaq üçün minlərlə kiçik şüşə parçası istifadə olunub və bunlar yapışdırıcı və ya mismar olmadan bir-birinə uyğunlaşdırılıb. Sarayın şəhərin yuxarı hissəsində tikilməsi də təsadüfi deyil: o, xanın yay iqamətgahı kimi nəzərdə tutulub; şəhərin yuxarı hissəsindəki mülayim istidən və təmiz dağ havasından dolayı isti yay aylarında orası bir cənnətə çevrilirdi. Sarayın ikiqat eyvanları həm kişilərin, həm də qadınların rahatlanması üçün nəzərdə tutulmuşdu və hər iki ucu bağlanaraq məxfilik təmin olunurdu.

300 illik palıd və çinar ağacları həyətə sirli bir atmosfer qatır – onlara toxunmaq sanki 300-400 illik tarixlə təmasda olmaq kimi hissdir. Sarayın içində şəbəkə üzərindən keçən çoxrəngli işıq ləkələri günəş şüaları ilə oynayır və insanın gözünü sevindirir, tavanlardakı incə təsvirlər və divarlardakı müxtəlif naxışlar isə qədim Şəki ustalarının zəngin təxəyyül və istedadını düşündürür.

Şəki öz qədim şəhərsalma quruluşunu qoruyub saxlayıb və gözəl memarlıq abidələri ilə zəngindir. Şəki Qafqazda ipək istehsalının əsas mərkəzi olmuş, 18-19-cu əsrlərdə Şəki xanlığının paytaxtı kimi inkişaf edərək Azərbaycanın ticarət və mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdir. Köhnə Şəki Böyük Qafqazın cənub hissəsində, nisbətən düz ərazidə yerləşmiş və qonşu Şərqin əsas ticarət yolunda olmuşdur. Lakin 1772-ci ildə baş vermiş güclü daşqın şəhəri məhv etmişdir. Təbiət fəlakətindən sonra şəhər təhlükəsiz və nisbətən yüksəklikdə olan Nuxaya köçürülmüşdür.

Bu məkan Ptolemeyin “Coğrafi Tədqiqat” əsərində də qeyd olunub. Şəki üç tərəfdən dağlarla əhatə olunmuş və ərazisində Gürcana və Dəyirman çayları birləşir. Onun relyefi və dağ yamacında yerləşməsi küçələrin və meydanların quruluşuna təsir göstərmişdir. Dolanbaclı küçələr, dar aralar və kor küçələr şəhərin mürəkkəb, amma qəbul edilən və həm də gözəl tikinti planını formalaşdırır. Şəkinin qədim hissəsi olan “Yuxarıbaş” 1968-ci ildə memarlıq qoruğu elan olunub. Burada orta əsr şəhərsalma prinsiplərinə uyğun formalaşmış 13 blok aşkar edilmişdir. Hər blokda məscid, hamam və yerli meydan olub. Şəkinin ən yüksək nöqtəsi 1743-1754-cü illərdə inşa edilmiş Məmmədxəsən xan qalasıdır. Burada iki qapı (Gəncə və Şirvan) qaladaxili divarlarla əhatə olunub. Xan sarayının binası, dairəvi namazgah və digər köməkçi binalar memarlıq gözəlliyinin nümunələridir.

Şəki xanlarının sarayının binaları təsirli memarlıq quruluşu, çoxsaylı parlaq divarları və incə taxta işləri ilə nadir memarlıq nümunəsi sayılır. Gürcana çayının sahilində sənətkarlıq və ticarət mərkəzinin küçəsi yerləşir. Burada ən böyük kervansaraylar (Yuxarı və Aşağı Kervansaraylar), dükanlar, emalatxanalar, Cümə məscidi və bir sıra tarixi abidələr mövcuddur.

Təbii mənzərə və qeyri-adi gözəllik Şəkinin görünüşünü zənginləşdirir və onun memarlığına fon yaradır. Çoxlu yaşıllıq və köhnə daş döşənmiş küçələr şəhərlə təbiət arasında sıx əlaqə yaradır. 18-19-cu əsrlərdə Şəki bloklarında tikilmiş məscidlər, hamamlar, bir və ya iki mərtəbəli yaşayış evləri memarlıq abidələri kimi qiymətləndirilir. Şəkinin qədim evlərinin parlaq rənglərlə bəzənməsi, taxta pəncərələrin ornamentləri və gözəl kaminləri orta əsr təbii memarlıq ənənələrini təsdiqləyir. Bu evlərin ən yaxşı nümunəsi Şəki xanının evi (19-cu əsr) hesab olunur.

Şəki Xan Sarayı

Şəki xan sarayı dünya əhəmiyyətli tarixi və memarlıq abidəsidir. 18-ci əsrdə inşa edilmiş saray şəhərin şimal-şərq hissəsində, qaladaxili divarlarla əhatə olunmuşdur. İki mərtəbəli və otuz metr uzunluğunda bina 300 kvadratmetr sahəni əhatə edir. Saray altı otaq, dörd dəhliz və iki güzgülü eyvandan ibarətdir. Xalq yaşayış evlərinin memarlıq xüsusiyyətlərini də özündə birləşdirən bu saray yalnız Qafqazda 18-ci əsr saray memarlığının ən gözəl nümunələrindən biri deyil, həm də müsəlman Şərqinin memarlıq abidəsi kimi qiymətləndirilir. Şəhərin tarixi mərkəzi ilə birlikdə sarayın ərazisi 120 hektar təşkil edir.

Arxeoloji Tədqiqatlar və Kiç Kilsəsi

Mədəni təbəqələrdə aparılan arxeoloji qazıntılar göstərir ki, Kiç kilsəsi Tunc dövrünə, qədim dövrlərə və Orta əsrlərə qədər uzanır. Yüzillər boyu Kiç kilsəsi Qafqaz Albaniyasının mənəvi mərkəzi olmuşdur. Bərpa işləri zamanı binanın tarixi görkəminin mümkün qədər qorunmasına böyük diqqət yetirilib. Bərpa zamanı aşkar edilən elementlərə xüsusi önəm verilmiş, abidənin 19-cu əsrdən gələn yad əlavələrindən azad edilməsi məqsəd qoyulmuşdur.

Bu məbəd eramızdan əvvəl IV əsrdə Şimal Azərbaycanda (indiki Azərbaycan Respublikası) inşa edilmişdir. Sonradan o, VIII əsrə qədər mövcud olan Qafqaz Albaniyasının tarix qoruğu muzeyinə çevrilmişdir. Muzeydə kilsənin ətrafında və digər bölgələrdən tapılan çoxlu eksponatlar nümayiş olunur.

Qədim ənənələrə görə, insanlar dəfn zamanı şəxsi əşyaları ilə birlikdə basdırılırdılar və inanırdılar ki, bu əşyalar axirətdə onlara lazım olacaq. Albanların fərqli dəfn adətləri vardı, bu kilsənin içində və ətrafındakı qəbiristanlıqlarda da əks olunub. Qəbirüstü daşlar bəzən üst-üstə, bəzən isə yan-yana düzülmüşdü, və əsasən kilsə ruhaniyyətinə aid şəxslər basdırılmışdı. Dini şəxsiyyətlər kilsənin ətrafında dəfn olunardı.

2011-ci ildə Şəkinin Böyük Dahna kəndində, kilsə həyətində yerləşən daş sandıq qəbir tapılmışdır. Orada iki nəfər dəfn olunub, onların həyat yoldaşları olduğu düşünülür. Bu qəbir böyük rəislərin məzarıdır və hələ bərpa edilməyib.

Məbəd və onun ətrafındakı arxeoloji təbəqələr 2000 ildən çox tarixə malikdir və bu, dünyaya dəyərli sübutlar təqdim edir. Kiç kilsəsi yerli və xarici ziyarətçilər üçün ən qədim Alban məbədi kimi böyük maraq doğurur və hər il turistlərin sayı artır.

Şəkidə Karvansaralar

Şəki sənətkarlar və tacirlər şəhəri kimi məşhur idi. İpək Yolunun üzərində yerləşdiyi üçün müxtəlif ölkələrdən tacirlər burada toplaşırdılar. Bu səbəbdən karvansaraların tikintisinə xüsusi diqqət yetirilmişdir.

18-19-cu əsrlərdə Şəkidə beş böyük karvansara fəaliyyət göstərirdi. Bu gün isə yalnız ikisi qalmaqdadır: Yuxarı və Aşağı Karvansaralar, hər ikisi 18-ci əsrdə tikilib.

Karvansaralar mümkün qədər rahat və funksional şəkildə inşa edilmişdir. Zirzəmilər mal saxlamaq üçün, birinci mərtəbələr ticarət üçün, ikinci mərtəbələr isə səyahətçilər və tacirlər üçün yataqxana kimi istifadə olunurdu. Yuxarı Karvansara 6000 kvadrat metr, Aşağı Karvansara isə 8000 kvadrat metr sahəyə malikdir və hər birində 200-dən çox otaq vardır. Adətə görə, hər karvansaranın 2-4 girişi olurdu və qapılar bağlandıqda onlar qala kimi qorunurdu. Yuxarı Karvansara hazırda otel kimi fəaliyyət göstərir, Aşağı Karvansara isə yenidən qurulur.

Cümə Məscidi

Cümə Məscidi, yaxud Xan Məscidi, 1745-1750-ci illərdə bazar meydanının yaxınlığında inşa edilib. Məscidin qarşısında kiçik bir qəbiristanlıq yerləşir. Burada 18-ci əsrin Şəki hakimi Hacı Çələbi dəfn olunub. Qəbir daşlarının üstü gümüşü haçılarla örtülüdür və daşlarda ərəb əlifbası ilə yazılar var. Məscid, minarəsi və qədim qəbiristanlıq bu gün mühüm tarixi abidə kimi qorunur.

Giləyli Minarəsi

Giləyli Minarəsi 16-17-ci əsrlərə aid abidədir və Giləyli Məscidinin bir hissəsi olmuşdur. Təəssüf ki, məscid günümüzə çatmayıb, yalnız minarə qorunub saxlanılıb. Giləyli Minarəsi kərpicdən tikilib və Şəkinin Küləxlin məhəlləsindən görünür. O, bölgənin ilk və ən hündür minarəsidir.

Ənənəvi Hamam

Şəkidə 19-cu əsrə aid çox yaxşı qorunmuş ənənəvi hamam mövcuddur. Hamamda iki böyük otaq var: birisi soyunmaq üçün, digəri isə isidilmiş döşəməli yuyunmaq üçün nəzərdə tutulub.

Babəratma-Piri

Babəratma-Piri Şəkinin yaxınlığında, Təzə-Kənd kəndinin yaxınlığındakı qədim qəbiristanlıq ərazisində yerləşən kiçik bir türbədir. Bu yer zəvvarlar tərəfindən çox hörmət edilir və xəstəliklərin müalicəsində möcüzəvi sayılır. Türbənin yanında kiçik bir məscid yerləşir.

Sumuq (İlisu) Qalası

İlisu yüksək dağ kəndində, Şəkinin yaxınlığında yerləşən Sumuq Qalası ilə bağlı əfsanələr var. Bildirilir ki, bu qala xan tərəfindən sədaqətsiz cariyələri həbs etmək üçün tikilmişdir. Daha sonra bu qala Daniyal-bəy adlı yerli rəhbərin gözetleme qülləsi olmuşdur. Daniyal-bəy əvvəlcə Rusiya imperiyasının zabiti idi, sonralar isə inqilabçı lider kimi Şeyx Şamilin yanında ruslara qarşı mübarizə aparmışdır. 1859-cu ilin avqustunda onun son qalası təslim edilmişdir.

Şəki Qalası

Şəki qalası daşdan tikilmiş və şəhərin yuxarı hissəsində, şimal-şərqdə yerləşir. Qala iki darvaza—Şirvan və Gəncə—ilə təmin olunub və Xan sarayını əhatə edir. Qala həm hərbi-strateji mövqeyə, həm də əlverişli mikroiqlimə malikdir. Qala Hacı Çələbi xanın (1743-1755) hakimiyyəti dövründə tikilmişdir.

Qalanın divarlarının ümumi uzunluğu 1300 metrdir, cənub tərəfində divarların hündürlüyü 8 metr, şimalda isə 4 metrdir. Divarların qalınlığı 2.2 metrdir. Qalanın cənub və şimal tərəflərində iki qapı və müdafiə üçün qüllələr mövcuddur. Divarlarda 1000-dən çox qoruyucu qapı yerləşir.

1958-1963-cü illərdə aparılan bərpa işlərinə baxmayaraq, qalada müəyyən hissələr hələ də yararsız vəziyyətdədir. 1853-cü ildə planlaşdırılmışdı ki, qalanın 40-dan çox tarixi abidəsi bərpa olunsun, amma zaman keçdikcə bərpa planında dəyişikliklər edilmişdir. Ümumilikdə, qala öz ilkin görkəmini saxlayıb. Şəki xanlığının iqamətgahı olan “Xan sarayı” da qalanın şimal-şərq hissəsində yerləşir.

Şəkidə Alış-Veriş

Geniş Təzə Bazarda keramika, metal məmulatları, xalçalar və bol miqdarda təzə meyvə, tərəvəz, ət və pendir satılır. Zəfəran isə çox sərfəli qiymətə, 50 qəpiyə satılır. Bura 11, 8 və 5 nömrəli cənub istiqamətli marşrut taksiləri ilə getmək olar.

Şəkidə hələ də işləyən ipək fabriki (kombinat) mövcuddur, o, Yuxarı Rəsulzadə küçəsindən 50 metr qərbdədir. Turistlər fabrikə daxil ola bilməz, amma fabrikin qarşısındakı Ipek Magazin mağazasında (saat 9:00–18:00) sadə, zərif ipək şərflər 10 AZN-dən başlayaraq satılır.