Qarabağ ədəbiyyatı

Orta əsr və son orta əsr Qarabağ ədəbiyyatı haqqında aşağıdakıları söyləmək olar: Azərbaycan-türk mədəniyyəti və ədəbiyyatının təşəkkülü və əsasının Qarabağ ədəbi mühiti ilə bağlı olduğu müşahidə olunur. Elmi cəhətdən məlum olan, Qarabağ yazılı ədəbiyyatının ilk nümayəndəsi kimi VII əsr şairi Davdağ göstərilir..

İndiyədək bizə gəlib çatan yeganə əsəri “ağı” janrında tərcümə olunmuş bir şeirdir. Bu şeir albanların Partav–Bərdə rəhbəri Cavanşirin erməni keşişlərinin göstərişi ilə qətlə yetirilməsinə həsr olunmuşdur. Şeirin süjeti, ideya-estetik xüsusiyyətləri və Cavanşir kimi böyük sərkərdə və liderə “ağı” yazılması Davdağın öz dövrünün qüdrətli və məşhur şairi olduğunu sübut edir.

X əsrdə ərəb dilində Azərbaycan ədəbiyyatının baniləri sayılan Əbu Bəkr Əhrəd əl-Bərdəi, Məkkə ibn Əhməd Bərdəi, Xətib Bağdadi Məhəmməd əl-Bərdəi, Əhməd ibn əl-Hüseyn Əbu Səid əl-Bərdəi, Əbu Əli əl-Bərdəi, Səid ibn əl-Qasım əl-Bərdəi, Əbu Səd ibn Yəhya əl-Bərdəi (M.Məhmudovun “Ərəb dilində yazıb-yaradan Azərbaycan şair və yazıçıları” (VII–XII) əsərindən götürülmüş faktlar) təkcə Azərbaycanın deyil, bütün İslam aləminin tanınmış alim və filosofları olmuşlar.

X–XI əsrlərdə müsəlman Şərqinin görkəmli ziyalıları Səid Əmirül Bərdəyi, Məhəmməd Abdullah Bərdəyi Qarabağda yaşamışdır. XI əsr Qarabağ şairi Məsud Namidar “İncil”i ərəb, fars və türk dillərinə tərcümə etməsi ilə tanınırdı. XII əsr Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi olan Qarabağlı Mücirəddin Beyləqaniyə Xosrov Dəhləvi fəaliyyətinə görə Xaqani Şirvanidən üstün qiymət vermişdir.

Zəld ibn Hüseyn ibn Ömər Beyləqani də Mücirəddinin müasiri olmuş, yüksək elmi dərəcə almış, Dəməşqə getmiş, orada ədəbi fikir və fəlsəfə sahəsində tanınmış şəxsiyyət kimi məşhurlaşmış, ədəbi əsərlər yaratmışdır.

XIII əsrdən etibarən ərəb və fars dillərinin təsiri ilə formalaşmış Azərbaycan ədəbiyyatında ana dildə yazan yazarların və şairlərin sayı artır. XIII əsrin epik şeiri nümunəsi kimi “Dastanı-Əhməd Harami” əsərini göstərmək olar. Bu əsərdə İslamın humanist dəyərləri bədii şəkildə təqdim olunur, müəllif oxucunu yaxşılığa, ədalətə, humanizmə, dürüstlüyə, şüura və inama çağırır, mənfi xüsusiyyətlərdən çəkindirir. Orta əsrlərin döyüşçü romanlarından fərqli olaraq burada məqsəd hadisələri cəlbedici göstərmək deyil, mənəvi ideyanı oxucuya təsirli şəkildə çatdırmaqdır.

XIV əsrdə Tuti Abdulla Qarabaği fəaliyyət göstərmişdir, əsərləri bizə çatmasa da, onun adı “Haqqiqatüş-şüəra” və digər mənbələrdə qeyd olunmuşdur. XV əsrdə Qarabağlı Şeyx İbrahim ibn Məhəmməd Şihabəddin Bərdəi “Gülşəni” təxəllüsü ilə ədəbiyyatda tanınmış və “Şeyx” fəxri adına layiq görülmüşdür. XVI–XVII əsrlərdə yaşamış Yusif ibn Məhəmmədşahi Qarabaği dövrünün tanınmış alimlərindən biri olmuş, Səmərqənddə Hüseyniyyə sarayına getmiş və Mövlana Yusif səviyyəsinə çatmışdır.

Bunlar çətin tarixi dövrlərdən bu günə qədər gəlib çatan zəngin mədəniyyətimizin göstəriciləridir. Qarabağ ədəbi mühiti Azərbaycan mədəniyyətini və ədəbiyyatını formalaşdırmış, onun ən qüdrətli səhifələrini yaratmış və istiqamətləndirmişdir.

XVIII–XIX əsr Qarabağ ədəbi mühiti təkcə Azərbaycanda deyil, həm də türk və Şərq ədəbiyyatında ideya-estetik dəyəri, ədəbi üslub meyilləri və janr müxtəlifliyi ilə seçilirdi. XVI əsrdə Şah İsmayıl Xətainin sarayında yaşamış Aşıq Qurbani və XVIII əsrin nümayəndələri Mirmöhsün Ləmbərani Əsəf, Aşıq Əli, Aşıq Valeh, Ziyadi Qarabaği və Molla Pənah Vaqif bu sənətin zirvəsində dururdular. XVI əsrin filosof-yazıçısı Məhəmməd Qarabağinin əsərləri Qahirə kitabxanasında saxlanılır.

XVI–XVII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatında məhəbbət və qəhrəmanlıq dastanlarının formalaşma dövrü hesab olunur. Yazılı poeziyada əldə edilən nailiyyətlər Qurbani və Aşıq Abbas Tufarqanlının yaradıcılığında əks olunur. “Aşıq Qərib”, “Abbas və Gülgəz”, “Əsli və Kərəm” kimi mükəmməl sevgi dastanları bu dövrdə formalaşmış və xalq şairlərinin və aşıqlarının repertuarına daxil olmuşdur. Şah İsmayıl Xətainin yaradıcılığından məlum olan qoşma, gəraylı, varsağı, bayatı bu dövrdə təkmilləşmişdir.

XVIII əsrdə Şuşa-Pənahabad şəhərinin yaranması ilə Qarabağ ədəbi mühiti Azərbaycan ədəbi-mədəni mühitinin qaynar mərkəzinə çevrilmiş, Qarabağ xanlığı Naxçıvan, İrəvan, Gəncə, Şəki və Gürcüstandakı ictimai-siyasi hadisələrin istiqamətini müəyyən etmişdir. Aralarında yaranmış sıx əlaqələr Qarabağ ədəbi mühitinin nüfuz dairəsini genişləndirmişdir.

XVIII əsrdən etibarən Qarabağ ədəbi mühiti ilk realist poeziyanı yaratmış və XIX əsrin realizm metodu üçün zəmin hazırlamışdır. XVII–XVIII əsrlərdə aşıq yaradıcılığı sayəsində Azərbaycan ədəbiyyatı xalq dili və həyatına daha yaxınlaşmış, realizmə keçid dövrü başlamışdır. XVIII əsrdə Molla Pənah Vaqif tərəfindən yaradılan yeni milli poeziya məktəbi Qasım bəy Zakir tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Xüsusilə Vaqifin fəaliyyəti bu istiqamətdə xüsusi yer tutur. O, klassik romantik sənətdən uzaqlaşıb, realizm istiqamətində sadə, real, dünyəvi obrazlar yaratmış və ədəbiyyatın inkişaf istiqamətini müəyyən etmişdir. Vaqif həm də siyasi xadim olmuş, uzun müddət Qarabağ xanlığının xarici siyasətinə rəhbərlik etmişdir.

XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatında orta əsrlərin son mərhələsi və yeni dövrün başlanğıcı kimi xarakterizə olunur. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim ağa Tuti Qacarlar dövründə diplomatiyanın önəmli fiqurlarından olmuş və onun qəhrəmanlıq ruhlu bayatısı bu gün də məşhurdur. Bayatı janrının vətəni olan Qarabağda türkdilli dünyada ilk bayatının yarandığı ehtimal olunur və buna görə də bu janr digər bölgələrlə müqayisədə Qarabağda daha geniş yayılmışdır. İraqın Kərkük şəhərində yaşayan Bayat türk tayfasının bayatıları da məşhurdur. XVI əsrin və bütün dövrlərin dahi şairi Məhəmməd Füzuli də Bayat tayfasına mənsub idi. Bayatı yaradıcılığında ustad olan Sarı Aşıq da Qarabağın Laçın rayonunun Güləbird kəndindəndir.

XIX əsrdə Qarabağ ədəbiyyatı “Qızıl dövr”ə daxil oldu və Şuşa Qafqazın mədəniyyət mərkəzinə çevrildi. Mirmöhsün Nəvvabın “Təzkireyi-Nəvvab” əsərində 100-dən çox şair və yazıçının adı qeyd olunur. Şairə Xurşidbanu Natəvan, Aşıq Pəri və “Qarabağnamə” müəllifləri Adıgözəl bəy, Mirzə Camal Cavanşir, Mirzə Mehdi Xəzani, Əhməd bəy Cavanşir həmin dövrün görkəmli şəxsiyyətləridir.

XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan Rusiyaya birləşdikdən sonra Qarabağ mədəniyyəti və ədəbiyyatında qərb meyilləri gücləndi. Onun təsiri ilə milli və realist–dünyəvi motivlər ön plana keçdi. Füzulinin yaradıcılıq ənənələri Zakir və müasirlərində davam etdirildi və bunun bariz nümunəsi Xurşidbanu Natəvandır (1830–1897). Şuşada “Məclisi-üns” ədəbi məclisinə Natəvan rəhbərlik edirdi, “Məclisi-fəramuşan” isə Mirzə Möhşün Nəvvab tərəfindən idarə olunurdu. Bu məclislər arasında sıx əlaqə mövcud idi və şairlər bir-biri ilə yaxın təmasda idi.

XIX əsr ədəbiyyatı XX əsr Qarabağ ədəbi mühitinin yüksək mərhələyə keçidinə zəmin yaratdı. XIX əsrin sonlarında Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev (1854–1926) tərəfindən yazılmış komediyalar, Axundzadənin ənənələrini davam etdirən “Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsi (1894), komediyalar və faciələr Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirdi. Qarabağ Azərbaycanın ilk peşəkar qadın aşığı Aşıq Pərini yetirmişdir. Bu, yazılı və şifahi ədəbiyyatın vəhdətinin zirvə dövründə baş vermişdir.

XIX–XX əsrlərin əvvəllərində Qarabağ mədəni mühitinin ən parlaq nümayəndələrindən biri dahi bəstəkar, Şərqdə ilk operanın müəllifi, ilk libretonun müəllifi, musiqili komediyanın yaradıcısı, publisist və Azərbaycanın Dövlət Himninin müəllifi olmuş Üzeyir Hacıbəyli idi.

Ümumiyyətlə, Qarabağın ən tanınmış nümayəndələrini belə sıralaya bilərik:

• Yusif Vəzir Çəmənzəminli – “İki od arasında”, “Qızlar bulağı” romanlarının müəllifi, yazıçı-etnoqraf, diplomat.

• Ceyhun bəy Hacıbəyli – yazıçı, publisist, diplomat, folklorşünas (“Qarabağ folkloru”nu ilk dəfə Parisdə fransızca və orijinal dildə nəşr etmişdir).

• Əhməd bəy Ağayev – ilk ideoloqlardan biri, “Difai” təşkilatının qurucusu, publisist və publikaçı, erməni terroruna qarşı ilk milli təşkilatın rəhbəri.

• Firudin bəy Köçərli – ədəbiyyat tarixçisi, Qori və Qazax seminariyasının rəhbəri.

• Süleyman Sani Axundov – uşaq ədəbiyyatının ilk müəlliflərindən, “Laçın yuvası” dramı ilə Azərbaycan xalqının mentalitetini təsvir edən ilk yazıçı.

• Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev – tarixi dram janrının banisi, ilk operanın dirijoru, “Ağa Məhəmməd şah Qacar” (1907) və digər əsərlərin müəllifi.

Bu şair və yazıçılar Qarabağda doğulsalar da, Azərbaycan ədəbiyyatının ideya ustadları kimi bütün türk dünyasının övladları kimi qəbul olunurlar.