Qarabağ Azərbaycanın qədim tarixi bölgələrindən biridir. “Qarabağ” adı “qara” (böyük, geniş) və “bağ” (bağ, torpaq) sözlərinin birləşməsindən yaranıb. “Qarabağ” toponimi azərbaycanlılar tərəfindən öz torpaqlarına verilmiş ad kimi ilk dəfə VII əsrin ilkin mənbələrində qeyd olunub.
Qarabağ mövzusunda ilk cavablandırılması vacib olan sual budur: bu ərazi haradadır və Azərbaycanın hansı bölgələrini əhatə edir? Bu sual xüsusilə bu gün, erməni separatçılarının yaratdığı “Dağlıq Qarabağ problemi”ni anlamaq üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Bu suala cavab vermək üçün əvvəlcə Qarabağ xanlığının vəziri Mirzə Camal Cavanşir Qarabağlının 1847-ci ildə yazdığı “Qarabağ tarixi” adlı əsərinə istinad edəcəyik:
“Qədim tarix kitablarına görə Qarabağ bölgəsinin sərhədləri aşağıdakı kimidir: cənubdan – Araz çayı, Xudafərin körpüsündən Sınıq körpüsünədək.
Qarabağın şərq sərhədi Kür çayı ilə müəyyən olunur – Javad kəndində Araz çayına birləşir və Xəzər dənizinə tökülür. Şimal sərhədi – Yelizavetpol (indiki Gəncə) ərazisindən başlayaraq Kür çayına, oradan isə müxtəlif nöqtələrdən Araz çayına çatan Goran çayıdır. Qərbdən isə Qüşbək, Salvartı və Erikli dağları ilə – yəni yüksək Qarabağ dağ silsiləsi ilə həmsərhəddir.”
Qarabağın Rusiya tərəfindən ilk işğalı və müstəmləkələşdirilməsi dövründə ərazisinin və sərhədlərinin ətraflı təsviri aşağıdakılara əsaslanır:
-
Bu məlumatlar Rusiya tərəfindən Qarabağın idarə olunmasında birbaşa iştirak edən rəsmi şəxs tərəfindən yazılıb, yəni məlumatlar rəsmi sənədlərə əsaslanır;
-
Bundan başqa, bu təkcə reallığa və təcrübəyə deyil, həm də ilkin mənbələrə söykənir. Mirzə Camalın mövqeyini əsaslandırmaq üçün tarix kitablarına müraciət etməsi təsadüfi deyil.
Aydın olur ki, “Qarabağ” adı təkcə “Dağlıq Qarabağ” adlı siyasi-coğrafi bölgəyə deyil, bütövlükdə Qarabağ ərazisinə – həm dağlıq, həm də düzən hissələrinə aiddir. Başqa sözlə, “Dağlıq Qarabağ” tarixi toponim deyil, separatizm məqsədilə Qarabağın bir hissəsinə verilmiş addır. Məntiq də bu fikri dəstəkləyir: əgər dağlıq Qarabağ varsa, o zaman düzən və aşağı Qarabağ da olmalıdır. Bu, reallıqdır – bu gün Azərbaycanda həm dağlıq, həm də düzən Qarabağ var. Bundan başqa, həm düzən, həm də dağlıq (Dağlıq) Qarabağ tarix boyu azərbaycanlıların yurdu olmuşdur – “qara” və “bağ” sözləri bu xalqın dilindədir. Qarabağda yüzlərlə qədim və nadir folklor və musiqi inciləri yaranmış və bu ərazi ilə bağlı olmuşdur.
Azərbaycanlı arxeoloqların bir neçə nəsli Quruçay mədəniyyəti (paleolit dövrü), Leylətəpə mədəniyyəti (eneolit dövrü), Kür-Araz mədəniyyəti (erkən tunc dövrü), Üzərliktəpə mədəniyyəti (orta tunc dövrü), Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti (son tunc və erkən dəmir dövrü), eləcə də antik və orta əsrlərə aid yüzlərlə tarixi abidəni araşdırmış və dünya elminə təqdim etmişdir. Beynəlxalq arxeologiya bu abidələrin Azərbaycan xalqının tarixinə aid olduğunu qəbul edir və bu abidələrin Ermənistan tarixi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.
Dağlıq Qarabağ Azərbaycan Respublikasının qərb bölgələrinin mərkəzində, bütövlükdə Qarabağ bölgəsinin tərkibində yerləşir. 1923-cü ilin iyul ayında Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycan Respublikası ərazisində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradılmışdır. Ərazisi 4,400 kv.km, yəni Azərbaycan Respublikasının ümumi ərazisinin 5.1%-ni təşkil edirdi. Bu vilayətə Şuşa, Əsgəran, Hadrut, Mardakert və Martuni (son üç rayon o vaxt bu adla tanınmırdı) rayonları və Stepanakert şəhəri (Sovet dövrünün əvvəlində Xankəndi adlanırdı) daxil idi. Dağlıq Qarabağ bu gün də Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz hissəsidir və 1820-ci ildən etibarən kütləvi şəkildə ermənilərin köçürüldüyü ərazilərdən biridir. Hazırda Muxtar Vilayət və ətrafındakı 7 rayon Ermənistan Respublikasının işğalı altındadır.
Dağlıq Qarabağ problemi XVIII əsrdə İran yaylası və Anadolu ərazilərindən ermənilərin Qarabağa köçürülməsi ilə başlamışdır. Bu, İran siyasi elitasının məqsədli siyasəti idi. Ermənilər tədricən saylarını artıraraq Azərbaycana ərazi iddiaları irəli sürməyə başladılar. Qarabağ xanlığı dövründə də separatçı fəaliyyətlərini davam etdirmiş və xarici qüvvələrin bu xanlığa qarşı kampaniyalarını təşkil etmişlər. 1805-ci ildə xanlıq Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra ermənilərin Qarabağa, eləcə də Naxçıvan və İrəvana köçürülməsi daha da intensivləşdirilmişdir. Bu prosesi rəsmiləşdirmək məqsədilə 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinə əlavə bəndlər salınmışdır. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Ermənistan İrana və Rusiyaya arxalanaraq Qarabağ, Naxçıvan və İrəvana qarşı konkret ərazi iddiaları ilə çıxış etməyə başladı. Bu məqsədlə 1918-ci ildə Azərbaycanda ermənilər tərəfindən soyqırımı törədildi. Əsas məqsəd “dənizdən dənizə Böyük Ermənistan” yaratmaq idi. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra İrəvan şəhəri, Azərbaycanın qədim ərazisi, Ermənilərə verildi və məsələ bitmiş kimi göründü. Daha sonra Sovet hakimiyyəti dövründə Zəngəzur və Göyçə də Ermənistana verildi. Beləliklə, Rusiya və İranın məqsədi təkcə Azərbaycanı Türkiyədən ayırmaq deyil, həm də Naxçıvanı Azərbaycandan coğrafi olaraq təcrid etmək idi. Lakin Sovet dövründə Qarabağı Ermənistana birləşdirmək cəhdləri nəticəsiz qaldı.
Sovet İttifaqı dağılmamışdan əvvəl, 1988-ci ildə ermənilər artıq silahlanaraq Qarabağda əməliyyatlara başlamışdılar. Genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlar 1994-cü ildə atəşkəsin imzalanması ilə dayandırıldı. Dağlıq Qarabağ və ətrafındakı daha 7 rayon – Laçın, Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilan Ermənistan tərəfindən işğal olundu. 1991-ci ildə Dağlıq Qarabağdakı separatçı rejim “müstəqillik” elan etdi. Bu “müstəqillik” beynəlxalq hüquqa heç bir şəkildə uyğun gəlmir və heç bir ölkə tərəfindən tanınmamışdır.
Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti
-
Ərazi: 4,400 kv.km
-
Əhali (1989): 189,085 nəfər
-
Ermənilər – 145,450 nəfər (76.9%)
-
Azərbaycanlılar – 40,688 nəfər (21.5%)
-
Ruslar – 1,922 nəfər (1%)
-
Digər millətlər – 1,025 nəfər (0.6%)
Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonların işğal tarixləri
-
Dağlıq Qarabağ – 1988-1992 (Şuşa – 8 may 1992)
-
Laçın – 18 may 1992
-
Kəlbəcər – 2 aprel 1993
-
Ağdam – 23 iyul 1993
-
Füzuli – 23 avqust 1993
-
Cəbrayıl – 23 avqust 1993
-
Qubadlı – 31 avqust 1993
-
Zəngilan – 29 oktyabr 1993
Azərbaycanın təcavüzdən əziyyət çəkən vətəndaşları
-
Həlak olanlar – 20,000 nəfər
-
Yaralananlar – 50,000 nəfər
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında fəaliyyət göstərən “Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinə dəymiş zərərin qiymətləndirilməsi üzrə İşçi Qrup”un məlumatına əsasən, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində Azərbaycanın ümumi maddi zərəri 800 milyard ABŞ dollarından artıq olmuşdur.