Qarabağ xalçalarının 33 kompozisiyası vardır. Yerli qoyun yununa xas xüsusiyyətlərə görə Qarabağ xalçalarında uzun, sıx və yumşaq xalça sapı olur. Qarabağ xalçaları rəngarəngliyi və parlaq rəngləri ilə seçilir. Onlar 4 qrupa bölünür: medalyonsuz, medalyonlu, namaz xalçaları və naxışlı xalçalar. Bu xalçalar Qarabağın dağlıq hissəsində yerləşən Malıbəyli, Muradxanlı, Daşbulaq, Cəbrayıl, Horadiz şəhər və kəndlərində istehsal olunur.
Qarabağ Xalçaçılıq Məktəbi
Qarabağ xalçaları məktəbi Azərbaycanın cənub-qərb hissəsində yerləşir və iki əsas bölgədə — dağlıq və aşağı dağlıq zonalarda inkişaf etmişdir. Ərəb tarixçiləri, o cümlədən Əl-Muqəddəsi, Məsudi və digərləri, XI əsrdən etibarən Qarabağı yün və pambıq xalçaçılığının böyük mərkəzi kimi tanıyıblar.
XIX əsrdə Şuşa şəhəri və dağlıq ərazilərdə yerləşən Daşbulaq, Dovşanlı, Girov, Trinivz, Çənaxçı, Tuğ, Köhnə Tuğlar, Hadrut, Muradxanlı, Qasımuşağı, Qubadlı, Gözağ, Mirseyid, Bağırbəyli, Xanlıq, Dağ Tumas və digər kəndlər xalçaçılıq istehsalında vacib rol oynamışlar. Dağlıq zonaya nisbətən, aşağı dağlıq bölgələr — Cəbrayıl, Ağdam, Bərdə və Füzuli isə xammal baxımından daha zəngin olub və xalça istehsalında əsas mərhələlərdən sayılırlar. Bir neçə kənd xalçaçılıqla məşğul olan sıx əhali məntəqələrinə çevrilmişdi. Zəngəzur və Naxçıvan da ornamentləri, istehsal texnikası və rəng paylanması baxımından Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə daxil edilir.
Qarabağ xalçalarının klassik kompozisiyalarına “Aran,” “Bağçədəgüllər,” “Balıq,” “Buynuz,” “Bərdə,” “Bəhmənli,” “Qarabağ,” “Göcə,” “Qasımuşağı,” “Ləmbəran,” “Muğan,” “Talış,” “Lampa,” “Malıbəyli,” “Xangərvənd,” “Xanlıq,” “Xantırma,” “Çələbi” və “Şəbalıdbuta” kimi naxışlar daxildir. Qarabağ xalçaları, adətən, ev təsərrüfatının beş hissəsini əks etdirən parçalar şəklində hazırlanaraq geniş yayılmışdır.
XVIII əsrdə Qarabağ xalçaçılıq məktəbi Şuşa şəhərində mərkəzləşmişdi. Bu dövrdə klassik xalçalarla yanaşı, “Bağçədəgüllər,” “Saxsıdәgüllər” və “Bulud” kimi ev əşyalarından götürülmüş ornamentlərlə yeni kompozisiyalar da meydana çıxmışdır. Qarabağ xalçalarının rəng palitrası olduqca zəngindir və Qarabağın təbiətinin bütün çalarlarını özündə əks etdirir. Azərbaycan xalçalarının mərkəzi hissəsi ənənəvi olaraq qırmızı rəngə boyanır. Bu rəng yalnız müxtəlif bitkilərdən deyil, həm də müxtəlif növ həşəratlardan əldə olunurdu. Qırmızı rəngin ən məşhur mənbəyi “qırmızı həşərat”, “qırmızı qurd” və ya “domanın həşəratı” adlandırılan miqyaslı həşəratdır.
Xalça “Çələbi”
Qarabağ xalçalarının motivləri öz orijinallığı və təsviri dəyəri ilə unikaldır. Bu xalçalar xalça mövzusunun milli qavranışı əsasında üfüqi simmetriya sistemi ilə işlənmişdir. Əvvəllər burada həm gözəl təsvirlər, həm də ov səhnələri Qarabağ xalçalarının əsas xüsusiyyəti idi, lakin tədricən xalçalarda ov mövzularına maraq azalmışdır. Demək olar ki, ov səhnələri yoxdur, yalnız ovun atributları və simvolları xalçalarda təsvir olunmuşdur.
Sonradan bu proses daha da dərinləşmiş və XX əsrin ilk rübündə xalçalardakı ov mövzusu tamamilə arxa plana keçmiş, onun yerinə müxtəlif heyvanların təsviri kompozisiya kimi işlənmişdir. “Şadda” xalçalarının yunlu xalçalara təsiri bu şəkildə izah olunur. Qədim və yastı xalçalar olan “Şadda”nın kompozisiyaları üfüqi, əsas simmetrik prinsip əsasında tərtib olunub və eyni tipli insan və heyvan fiqurları paralel şəkildə təkrarlanır. Xalçaçılar ov mövzuları yerinə bu motivdən istifadə etməyə başlamışlar. Məsələn, XIX əsrin sonlarında “Atlı-itli”, “İtli-pişikli”, “Marallı-Ceyranlı” və digər yunlu xalçalar toxunmuşdur. Bu kompozisiyalar üfüqi xəttlərdən ibarət olub heyvan təsvirlərini əhatə edir.
Firdovsinin “Şahnamə” əsərindəki Rüstam obrazına həsr olunmuş xalçalar xüsusilə diqqət çəkir. Rüstam və Sohrab seriyasına aid xalçalar kompozisiya prinsipləri və milli ruhda təsvirləri ilə məşhurdur. Bu xalçalar ideya və bədii xüsusiyyətlərinə görə xalçaçılıq sənətinin inciləridir. Qarabağ məktəbində süjetli xalçaçılıq unikal şəkildə inkişaf etmişdir. Qərb təsvirlərindən uzaq olan bu sənət xalqın psixologiyasından irəli gələn çox qədim və dekorativ tətbiqi sənətin prinsiplərini özündə birləşdirir. Motiv təsvirlərindən imtina və xalçalarda real həyat hadisələrinin izahının güclənməsi Qarabağ xalçaçılıq sənətinə xas xüsusiyyətlərdir.
Xalça “Buynuz” (Buynuz)
Buynuz xalçalar Qarabağ xalçalarının növünə aiddir. Onlar Qarabağ xalçaçılıq məntəqələrində toxunur. Qarabağ xalça ustaları “Buynuz” xalçalarını əvvəllər “Horadiz” adlandırırdılar. Mərkəzi Asiya, Yaxın Şərq və Azərbaycan da bəzi heyvanlar — qoyun, öküz və keçi — müqəddəs sayılırdı. Əvvəlcə kənd təsərrüfatını, məhsulu ifadə edən, sonra totəmizmlə, daha sonra isə astronomiya ilə bağlı olan buynuz müxtəlif simvollar və mənalar daşıyırdı. Öküz güc və cəsarətin simvolu olmaqla yanaşı, “kosmik qüvvələr”, su və kənd təsərrüfatı tanrısını da simvolizə edirdi. Xalçanın orta kompozisiyası buynuz naxışlarından ibarətdir. Bu xalçaların orta hissəsi qəbul olunmuş qaydalar üzrə oxşar elementlərdən, ornamentlərdən ibarət üfüqi sıra yaradır. Bir tərəfdən, buynuzların assimetrik quruluşu xalçanı daha canlı edir, digər tərəfdən isə xalçanı istədiyin kimi toxumaq imkanı yaradır. Xalçanın əsas elementini təşkil edən müxtəlif formalı detalları əhatə edən “Buynuz” doldurma funksiyasına malikdir.
Xalça “Balıq”
Bu xalça Qarabağ xalçalarının ən geniş yayılmış növlərindən biridir. Ölkənin şimalında ona “Balıq”, İran Azərbaycanda isə “Moxi” deyilir. Hərçənd bu xalça bütün xalçaçılıq müəssisələrində toxunsa da, əsas istehsal mərkəzi kimi Bərdə qəbul edilirdi.
XVIII əsrin ikinci yarısından etibarən “Balıq” xalçası Şuşada toxunmağa başladı. XIX əsrin ikinci yarısından buradakı xalçaların 35%-i bu növdən idi. Məşhur “Eraq”, “Bıçaq”, “Mustofi” və digər xalçalar “Balıq” təsvirinə əsaslanaraq toxunmuşdur. “Balıq”ın kompozisiyası eyni prinsipə malikdir, onun spiral naxışları qısa məsafədə yerləşir. Bu tərtibat balıq (balıq şəkli) təsvirini xatırladır və buna görə sənətkarlar onu şərti olaraq “Balıq” adlandırmışlar.
Xalça “Qarabağ”
“Qarabağ” adlanan xalçalar Azərbaycan xalçaçılıq müəssisələrinin hamısında toxunub və hazırda da toxunulur. İstehsal yerindən asılı olaraq xalçalara fərqli adlar verilsə də, ustalar bu xalçalara ümumiyyətlə “Qarabağ” deyirlər. XIX əsrdə Şuşada “Xan” və ya “Xan Qarabağ” adlanan, eyni kompozisiyaya malik xalçalar İstanbula ixrac üçün istehsal olunurdu. Eyni kompozisiyada Qubada toxunan xalçalar isə “Afrika” adlandırılırdı. “Qarabağ” xalçalarının bir neçə növü vardır:
-
Orta hissədə bir neçə medalyonlardan ibarət kompozisiya İran və Hindistan parçalarının naxışlı pərdələrini xatırladır. XV-XVII əsrlərdə Təbriz rəssamları tərəfindən yazılan Quranın üzərində və ədəbi kitabların üz qabığında medalyonlara rast gəlmək mümkündür. Medalyonun yuxarı və aşağı hissəsindəki yazılar boşluqları doldurur.
-
Qarabağ xalçalarının “Çini-çəşni” adlanan bir növü də vardır. Bu xalçaların kompozisiyası bir sırada 8 guşəli medalyondan ibarətdir.
Xalça “Xanlıq”
Xanlıq Azərbaycanının ən məşhur xalçaçılıq mərkəzidir. Burada istehsal olunan xalçalar çox gözəl sənət nümunələri olub və hər zaman belə olacaqdır. Onlar yüksək keyfiyyətləri ilə seçilirlər. XIX əsrdə Cəbrayıl, Mirzəcənli, Əfəndilər, Daşkəsən, Süleymanlı kəndlərində toxunan xalçalar dünya bazarına ixrac olunan xalçalardan daha gözəl hesab edilirdi. Xalçanın orta hissəsində böyük bir naxış var. Xalçanın yuxarı və aşağı hissələrində 2 ədəd quba yerləşir, orta hissənin 4 küncündə isə simmetrik ləçəklər var. “Xanlıq”a xas olan sərhədlər zolaqlardan ibarətdir. “Xanlıq”ın orijinal naxışları mürəkkəb kompozisiyalardan təşkil olunub. Məsələn, XIX əsrdə Xurşudbanu Natəvanın nəzarəti altında “Xan qızı” adlanan xalça toxunmuşdur.