Cənub-qərbi Kiçik Qafqaz regionu Cəbrayıl, Füzuli, Xocavənd, Ağdam, Xocalı, Tərtər, Şuşa, Xankəndi ərazilərini əhatə edir. Reliyef əsasən dağlıqdır. Dağlıq Qarabağın iqtisadi-coğrafi regionunun şimal hissəsi Qarabağ sıra dağlarının şimal-şərq ətəkləri, Murovdağ sıra dağlarının cənub ətəkləridir (Qafqazın ən yüksək zirvəsi — Qamış dağı, 3724 m). Regionun mərkəz, qərb və cənub hissələri Qarabağ sıra dağlarının şərq ətəkləridir (Gizqala dağı, 2843 m; Gırxqız dağı, 2827 m; Böyük Kirs dağı, 2725 m). Şimal-şərq və şərq hissələri isə Qarabağ və Mil düzlərinin qərb kənarlarını təşkil edir. Regionun cənub və cənub-şərq sərhədi İran İslam Respublikası ilə həmsərhəddir.
Murovdağ və Qarabağ silsilələri Qarabağ və Mil düzənliklərinə doğru enən bir neçə yan budaqlara bölünür. Silsilələrin və onların yan budaqlarının çaylarla parçalanması nəticəsində dərin və dik yamaclar yaranmışdır. Orta yüksəkliklərdə, çay vadilərinin genişləndiyi ərazilərdə dağlararası alçaq sahələr mövcuddur. Ərazidə meşələrin ümumi sahəsi 187,7 min hektardır.
Ağdam ərazisinin relyefi əsasən düz, qismən dağlıqdır. Maksimal yüksəklik təxminən 1365 m-dir. Cəbrayıl rayonu əsasən meylli düzənlik üzərində yerləşir (İnçəçöl, Göyən çölü). Cəbrayıl rayonunun iqlimi mülayim yarımsəhra, quru yayla və cənub hissəsində quru səhralıq, şimalda isə mülayim isti quru yay iqlimidir. Dağ kestanəsi, kestanə və qəhvəyi dağ meşə torpaqları yayılmışdır. Füzuli rayonunun relyefi əsasən Araz çayına doğru enən meylli düzənlikdən ibarətdir, qərbdə isə aşağı dağlardan ibarətdir. Burada boz və boz otlaq, kestanə, açıq kestanə, dağ kestanəsi və dağ boz-qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Tərtər rayonu Kura-Araz ovalığının qərbində yerləşir və relyefi qərbdən şərqə doğru meylli düzənlikdir. İqlimi mülayim yarımsəhra, quru qış və quru səhralıq iqlimidir. Əsasən kestanə, boz və boz otlaq torpaqları yayılmışdır.
Geoloji quruluşda Qafqazın kollateral tektonik elementləri – Murovdağ, Qarabağ, Ağdam antiklinaları və onları ayıran Torağayçay və Xocavənd sinklinaları əsas rol oynayır. Antiklinal arxı Orta Yura dövrün vulkanik süxurlarından, arxın uzaq qanadları isə Üst Yura dövrünün mərcanlı süxurlarından, xalk dövrünün vulkanogen və çöküntü süxurlarından ibarətdir. Onlar zaman-zaman intruziyalarla kəsilir.
Düzənliklərin aşağı hissələrində və çay vadilərində antropogen çöküntülər yayılmışdır. Yanvarda düzənlik və dağətəyi zonalarda orta temperatur 2–0,5 °C, yüksək dağlarda –4; –13 °C, iyulda müvafiq olaraq 25–26 °C və 15–14 °C olur. Yüksək dağlarda illik yağıntı 800–900 mm-dən çoxdur. Murovdağ silsiləsinin zirvələri il boyu vaxt-vaxt qar örtüyü ilə örtülür. Əsas çaylar Kura və onun qolları Tərtər, Xaçın, Qarqar, eləcə də Araz və onun qolları Kondelençay, Güruçay, Gözlüşay və başqalarıdır.
Bu ərazilərdə eyni zamanda “Azərbaycan Qırmızı Kitabı”na daxil edilmiş 4 məməli növü, 8 quş növü, 1 balıq növü, 3 amfibiya və sürünən növü, 8 həşərat növü və 27 bitki növü qorunur.
Bitki örtüyü. Kestane, açıq kestane, dağ qaranlıq kestane, qaranlıq qəhvəyi dağ və meşə torpaqları, qəhvəyi dağ və meşə torpaqları, qaralmağa meylli dağ torpaqları və s. geniş yayılmışdır. Ağdam bölgəsinin torpaqları əsasən kestane, açıq kestane və qaranlıq qəhvəyi dağ-meşə torpaqlarıdır.
Torpaq örtüyü. Bitki örtüyü zəngin olan bu ərazidə 2000-dən çox bitki növü bitir. Aşağı sahələrdə kərtənkələ, yarımsəhra sahələrində kərtənkələ-duzotu otlaq, dağətəyi zonalarda likenlər, boz kərtənkələ və yarımboz bitkilər, dağ yamaclarında kol-kos, genişyarpaqlı meşələr (fay, palıd və s.) geniş yayılmışdır. Subalp və alpin düzənliklər mövcuddur.
İldə orta günəş işığı müddəti 2000–2400 saatdır. Soyuq ayın orta temperaturuna görə qışın sərtliyi çox yumşaq (2,5–0 °C), yumşaq (0; –5 °C) hesab olunur. İsti dövrlərdə (aprel-oktyabr) mümkün buxarlanma 400–800 mm-dir. Quraqlıq günlərinin sayı 5–25 və ya daha azdır. Orta külək sürəti saniyədə 2–3 m və ya daha azdır. İqlim həssaslığı zəif (130-dan az), orta (165-ə qədər) və orta hesablı (205-ə qədər) kontinent aralığında xarakterizə olunur. İldə donmayan dövr 150–225 gün, temperaturun 0 °C-dən aşağı olduğu günlərin sayı 10–100 gün olur. Cəbrayıl, Füzuli, Xocavənd, Ağdam və Tərtərdə 10–50 gün, Xocalı və Xankəndidə 20–50 gün, Şuşada isə 50–100 gündür. Ərazinin əksər bölgələrində ilin ərzində qar örtüyünün olduğu günlərin sayı 10–120-dir.
Qarabağ atları Asiya və Qafqazda ən qədim at cinslərindən hesab olunur. Tədqiqatçılar düşünür ki, Qarabağ atları Manna, Midiya, Atropaten, Alban atları ailəsinə aiddir. Qarabağ atlarının boyu 148,5 sm, döşü 165,8 sm, ayaq dairəsi 18,3 sm-dir. Onlar qızılı-qırmızı və qəhvəyi rəngdədir.
Qarabağ atları Roma, Sasanilər, Ərəb, Səlcuq, Monqol, İran və digər atlarla qarşılıqlı təsir nəticəsində müəyyən dəyişikliklərə məruz qalmasına baxmayaraq, mənşəyini qoruyub saxlamışdır. XVIII-XIX əsrlərdə Qarabağ atlarının cinsi xeyli yaxşılaşmışdır. Qarabağ atları Türkiyə, İran, Gürcüstan, Şimali Qafqaz, Rusiya, Qazaxıstan, eləcə də Qərbi Avropa atçılıq təsərrüfatına böyük təsir göstərmişdir.
“Atlar haqqında kitab”da yazılır: “Qarabağ atları sayəsində müasir Don atları bu gün qızıl rəngdədir.” Qarabağ atları bir sıra beynəlxalq sərgilərdə və yarışlarda xüsusi yerlər tutub, mükafatlar və medallar qazanmışdır. Yarışlarda “Maymun”, “Toxmaq”, “Ağalar”, “Bayram”, “Zaman”, “Qaragozlu”, “Qafqaz Gözəli” kimi adlarla iştirak etmiş və çox sayda qalibiyyət qazanmışlar.
Hazırda Qarabağ atları “Büdyonni”, “Don”, “Ərəb” kimi məşhur at cinsləri arasında xüsusi yer tutur. Qarabağ atının normal gedişi 8 km/saatdan çoxdur.
Bəsitçay Dövlət Qoruğu
Bəsitçay Dövlət Qoruğu 1974-cü il iyulun 4-də Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə Zəngilan rayonunda yaradılmışdır. Qoruq Azərbaycanın cənub-qərb hissəsində, Bəsitçay dərəsində yerləşir. Qoruq ərazisinin landşaft kompleksi nadir ağcaqayın meşəsinin qorunması məqsədilə formalaşdırılmışdır. İndi ümumi sahəsi 107 hektardır. Sahəsinin uzunluğu 15 km, eni bəzi yerlərdə 150-200 metrdir. Qoruq Ermənistanın meşə ehtiyatları ilə əhatə olunub. Ərazinin 79,4%-i meşə ilə örtülüdür, 14%-i isə seyrək ağaclıqdır. Ağacsız sahələr 6,5% təşkil edir.
Meşə ilə örtülmüş ərazi 600-800 m dəniz səviyyəsindən yuxarıda yerləşir və əsasən dağlıqdır. Ərazinin iqlim şəraiti ağcaqayın meşəsinin təbii bərpası və böyüməsi üçün çox əlverişlidir. İllik günəş şüası miqdarı ümumilikdə 2200-2500 saatdır. İllik orta temperatur 13 dərəcədir, yanvarda 10 dərəcə, iyulda isə 25 dərəcəyə qədər çatır.
İllik yağıntı miqdarı 600 mm təşkil edir. Qar örtüyünün qalınlığı 10-30 sm-dir, bəzi illərdə isə 70-80 sm-ə qədər olur. Havanın nisbi rütubəti 60-70% arasında dəyişir.
Bəsitçay Dövlət Qoruğunun 100 hektar ərazisi ağcaqayın meşələri ilə örtülüdür. Burada qarışıq ağcaqayın koloniyaları da mövcuddur. Həmçinin qoz, tut, söyüd, topağacı ağacları, itburnu, gicitkən, qaraçiçək və digər kol bitkiləri də burada yetişir. Qoruqdakı ağcaqayınların orta yaşı 165, orta hündürlüyü 35 m, orta diametri isə 1 m-dir. Bəzi ağacların yaşı 1200-1500 il, hündürlüyü 50 m, diametri isə 4 m-ə çatır. Meşənin taxta ehtiyatı hektara görə 190 kubmetr, ümumi sahədə isə 16200 kubmetrdir. İllik artım isə hektara görə 1,22 kubmetrdir. Ağcaqayınların mənşəyi ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bəziləri onları qədim təbii meşələrin qalıqları sayır (A.A. Grossheim), digərləri isə Cənub-Qərbi Qafqaz çay vadilərində geniş yayılmış ağcaqayın koloniyalarının qalıqları hesab edirlər (L.Y. Prilinko, Y.S. Safarov).
Bəsitçay meşələrində ağcaqayınlar toxum və sürgünlərlə çoxalır. Burada ağcaqayınların 80%-i sürgünlə, 20%-i isə toxumla çoxalır. Qoruqdakı ən nəhəng ağaclardan biri 1200 yaşında, 53 m hündürlükdə, 4 m diametrdədir. Onun qalın gövdəsindən 185 sürgün çıxıb. Bu sürgünlər də nəhəng ağaclar kimi böyüyür, onların ən böyüyü 100-150 yaşında və 40 m hündürlükdədir.
Rus və Livan xalqları üçün bərabərsiz əhəmiyyət daşıyan, simvolik mənası olan huş ağacı kimi, azərbaycanlılar da tarixi olaraq ağcaqayını flora simvolu kimi seçmiş və ona hörmətlə yanaşmışdır. Bunun üçün kifayət qədər əsasımız var. Ağcaqayın ağacı bizim xalqımız və təbiətimiz qədər möhtəşəm, tariximiz qədər qədimdir. Ağcaqayınlar təbiətimizin bəzəyi, fəxri və həsrətidir. Təəssüf ki, bu zənginlik 1993-cü ildən Ermənistan işğalçıları tərəfindən məhv edilmiş, meşələr kütləvi şəkildə talan edilərək mebel istehsalında istismar olunmuşdur.
Qarağol Dövlət Qoruğu
Qarağol Respublikaarası Dövlət Qoruğu 17 noyabr 1987-ci il tarixində Nazirlər Sovetinin qərarı ilə yaradılmışdır. Qoruq Laçın rayonunun Gorus rayonu ilə sərhədində, dəniz səviyyəsindən 2658 m yüksəklikdə yerləşir. Qoruğun ümumi sahəsi 240 hektardır.
Ishikhli Garagol is in the south part of Karabakh Volcanic mountain range, which is 2658m above sea-level, in the source of the Aghoghlan river – the right tributary of Hekeri river, in the north foothills of Boyuk Ishikhli mountain (3548 m). It is surrounded by Demirdash and Kichik Ishikhli mountain in the north-west (3452 m), Janqutaran mountain in the north (2790 m), low moraine bloc in the east. This lake is a relict water source which reminds vulcanic crater. Garagol region is in the rocks of upper Pliocene age.
In 1964s, the construction of cattle- breeding farms on the shore of the lake in the Armenian part, the usage of its water in irrigation of sown areas of Goruz region by building powerful pumping stations in the lake caused the lake pollution as well as reduction of water level in the lake. Those times discontents of people of Lachin region limited a little their exploitation. At present, the intensive usage of the lake water, which remains beyond notice, may lead to inevitable negative impacts.
İşıqlı Qarağol
İşıqlı Qarağol Qarabağ Vulkanik dağ silsiləsinin cənub hissəsində, dəniz səviyyəsindən 2658 m yüksəklikdə, Həkəri çayının sağ qolu olan Ağoğlan çayının mənbəyində, Böyük İşıqlı dağı (3548 m) şimal ətəyində yerləşir. Şimal-qərbdə Dəmirdaş və Kiçik İşıqlı dağları (3452 m), şimalda Canqutaran dağı (2790 m), şərqdə isə aşağı moren blokları ilə əhatə olunmuşdur. Bu göl vulkan kraterini xatırladan relikt su mənbəyidir. Qarağol ərazisi yuxarı pliosen dövrünə aid qayalarda yerləşir.
1960-cı illərdə gölün sahilində Ermənistan hissəsində maldarlıq təsərrüfatlarının tikilməsi, gölün suyundan Goruz rayonundakı əkin sahələrinin suvarılmasında güclü nasos stansiyalarının qurulması gölün çirklənməsinə və su səviyyəsinin azalmasına səbəb olmuşdur. O dövrlərdə Laçın rayonunun sakinlərinin narazılığı istismarı bir qədər məhdudlaşdırmışdır. Hazırda isə göl suyunun intensiv istifadəsi müşahidəsiz qalır və bu, qaçılmaz mənfi təsirlərə yol aça bilər.
Laçın Dövlət Qoruğu
Laçın Dövlət Qoruğu 1961-ci ilin noyabr ayında Laçın rayonu ərazisində yaradılmışdır. Qoruğun yaradılma məqsədi quşların və heyvanların qorunması və artırılmasıdır. Qoruqda gəzən heyvanlara – maral, keçi, vəhşi donuz, ayı və s., quşlara isə – dəvəquşu, qarqaraquşu və s. daxildir.
Qoruğun ümumi sahəsi 21,4 min hektar təşkil edir və respublika ərazisinin 0,25%-ni, respublika qoruqlarının isə 8,8%-ni əhatə edir. 7369 hektar və ya 34,5% sahə meşələrdən, 1448 hektar və ya 6,8% sahə alp çöllərindən, 7400 hektar və ya 34,8% sahə subalp çöllərdən, 4257 hektar və ya 20% sahə yaylaqlardan, 862 hektar və ya 4% sahə qayalardan və sürüşmələrdən ibarətdir. 34 hektar xüsusi təyinatlı torpaqlar mövcuddur.
Dünyada qiymətli ağac hesab olunan qırmızı palıd ağacı qoruq ərazisində yerləşən Hacısamlı meşəsində bitir. Çar hökuməti dövründə fransızlar bu ağacdan istifadə etmək məqsədilə Xankəndidən Girkhız dağını kəsərək kərpic yolu salmaq istəsələr də, SSRİ hökumətinin yaranması səbədən bunu həyata keçirə bilmədilər. Bu ağac dəyərli mebel istehsalında və konyaq saxlama üçün istifadə olunur. Bu ağac yalnız bu qoruqda yayılıb. Hazırda bu ağaclar və digər meşələr kəsilir.
Qubadlı Dövlət Qoruğu Besitçay Dövlət Qoruğuna tabe olub, Qubadlı və Laçın rayonlarının ərazilərində yaradılmışdır. Qoruq Qubadlı rayonunun şimal hissəsini və Laçın rayonunun cənub hissəsini əhatə edir və əsasən dağlıq boz torpaqlardan ibarətdir. Qoruğun yaradılma məqsədi əsasən maral, vəhşi donuz, toyuqquşu və s. kimi heyvanlar və quşları qorumaqdır.
Qoruğun ümumi sahəsi 20 min hektardır və respublika qoruqlarının 8,2%-ni təşkil edir. Landşaft səhralı meşələrdən, kol-koslardan və meşə xaricində boz torpaqlardan ibarətdir. Ərazi dağlıq aşağı zonaların yuxarı hissələrini əhatə edir. Burada qışları quraq olan mülayim iqlim hakimdir. Orta illik temperatur 12-13 dərəcə, yağıntı miqdarı 550-600 mm, buxarlanma 750-800 mm təşkil edir. Yanvar ayında orta temperatur 0-5 dərəcə, iyulda isə 30 dərəcəyə çatır.
.
Ərazi əsasən qırmızı palıd və şam ağaclarından ibarətdir. Həmçinin burada yovşan, alça, gül qarağat, tut və digər kol-koslar geniş yayılmışdır.
Ekoloji şərait burada heyvanlar və quşların normal yaşayışı üçün ideal şərait yaradır. İşğal olunmadan əvvəl ərazidə 101 vəhşi donuz, 21 boz ayı, 35 maral, 420 dovşan, 25 canavar, 310 çakal, 75 ərinçək yaşayırdı. Tovuzquşu (560 ədəd) burada geniş yayılmışdır. Bu ərazilərin daimi sakinləri isə toyuqquşu, tovuzquşu, cüyür və göyərçinlərdir.
Bu qoruq 20 ildir ki, ermənilər tərəfindən işğal olunub və onlar bu xəzinəni amansızcasına istismar edirlər.
Daşaltı Qoruğu
1988-ci ildə Şuşa və Xocalı rayonlarının ərazilərində nadir təbiət komplekslərini qorumaq məqsədilə yaradılmış qoruğun ümumi sahəsi 450 hektardır. Qoruq Topxana meşəsi, Kirs dağı, Cıdır düzünün düzənliyi və Xocalı bölgəsinin dərələri əhatə edir. Qoruqda Triton əsrinə aid “Xan mağarası” yerləşir.
Arazboyu Dövlət Təbiət Qoruğu
1993-cü ildə sahil meşələrinin qorunması və bərpası məqsədilə yaradılmış Arazboyu Dövlət Təbiət Qoruğunun ümumi sahəsi 2200 hektardır. Qoruq Besitçay Dövlət Qoruğuna tabe olub, İranla sərhəddə, Zəngilan rayonunun Araz çayı sahilində yerləşir. Qoruğun uzunluğu təxminən 50 km, eni isə 50-100 metr arasında dəyişir, bəzi yerlərdə isə 200-250 metrə çatır.
Qoruğun yaradılmasının əsas məqsədi onun faunasını və florasını qorumaqdır. İqlim isti yaylar və mülayim qışlarla xarakterizə olunur, orta temperatur 20-25°C arasında dəyişir (yanvarda təxminən 10°C), iyun və iyul aylarında isə 35-38°C-ə çatır. Qoruğun torpağı münbit və gilşəkillidir, suya çox ehtiyacı olan ağac növlərinin inkişafı üçün əlverişlidir. Torpaq və iqlim şəraiti bitkilərin normal şəkildə inkişafı üçün ideal şərait yaradır.
İşğaldan əvvəl heyvanların təxmini sayı aparılmışdır: təxminən 300 vəhşi donuz, 7 boz ayı, 350 tülkü, 300 çakal, 15 canavar, 70 porsuğ və 12 qaraca. Ərazidə həmçinin toyuqlar, tükənmiş toyuqlar, qarğalar, bıldırcınlar və ördək növləri kimi quşlar da yaşayır.
Hazırda qoruq işğal altındadır və qoruma işləri dayandırılıb.
Çaylar
Qarabağ ərazisindən başlayan çaylar əsasən Kür və Araz çaylarına və ya onların hövzələrinə tökülür. Bu ərazidəki dağ zirvələri Kür və Araz çaylarının hövzələri arasında suyarma rolunu oynayır. Çaylar əsasən yağış və qar sularından qidalanır və əkinçilikdə geniş istifadə olunur.
Tərtər və Həkəri çayları vulkanik platodan başlayır. Arpaçay (128 km uzunluğunda) və Bazarçay (178 km uzunluğunda) çaylarının mənbələri platounun şimal-qərb hissəsində yerləşir. Bu çaylar yağış, səth suları və yeraltı bulaqlardan su toplayır, buna görə ilin isti dövrlərində daşqınlar olur.
Tərtərçay, Xaçınçay, Qarqarçay, Həkəriçay, Okçuçay kiçik Qafqazın cənub-şərq yamacından axaraq Mil və Qarabağ düzlərinin suvarılmasında böyük əhəmiyyətə malikdir.
Tərtər çayı — mənbəyi Kəlbəcər rayonundadır. Ağdərə, Tərtər və Bərdə rayonlarından keçərək Kür çayına tökülür. Tərtər çayının qolları Tutqu, Lev və Ayrım çaylarıdır. Mənbə və ağız hissəsi arasındakı hündürlük fərqi 3117 metrdir. Çayın üzərində Sarsang su anbarı tikilmişdir.
Xaçınçay — mənbəyi Kəlbəcər rayonundadır. Ağdam, Tərtər və Bərdə rayonlarından axaraq Kür çayına tökülür. Uzunluğu 119 km-dir. Mənbə və ağız hissəsi arasındakı hündürlük fərqi 2090 metrdir.
Köndələnçay — mənbəyi Şuşa şəhərindən başlayır. Xocavənd və Füzuli rayonlarından axaraq Araz çayına tökülür. Aras çayının sol qoludur. Uzunluğu 102 km-dir. Mənbə və ağız hissəsi arasındakı hündürlük fərqi 1780 metrdir.
Bərgüşad çayı (Bazarçay) — mənbəyi Ermənistan Respublikasıdır. Kəlbəcər, Qubadlı və Zəngilan rayonlarından axaraq Araz çayına tökülür. Aras çayının sol qoludur. Uzunluğu 164 km-dir. Qubadlıdan keçən Ağa, Bəxtiyarli və Davudlu kiçik çay qolları bu çaya tökülür. Çayın çirklənməsi əsasən Ermənistan ərazisindəki sənaye və məişət tullantılarından qaynaqlanır. Çayın zəngin balıq növləri Ermənistan işğalçıları tərəfindən talan edilir. Əsasən balıqlar kimyəvi maddələrlə kütləvi şəkildə məhv edilir.
Həkəri çayı — mənbəyi Laçın rayonunun 3080 m hündürlüyündə yerləşir. Qubadlı və Zəngilan rayonlarından axaraq Araz çayına tökülür. Aras çayının sol qoludur. Uzunluğu 128 km-dir. Mənbə və ağız hissəsi arasındakı hündürlük fərqi 2812 metrdir. Çayın suyu içməli və suvarma məqsədilə istifadə olunur. Dəyərli balıq növləri – farel, omul və s. bu çayda yumurta qoyur.
Okçuçay — mənbəyi Zəngəzur dağ silsiləsi (Qapıjıq dağı)dir. Zəngilan rayonundan axır. Aras çayının sol qoludur. Uzunluğu 85 km-dir. Mənbə və ağız hissəsi arasındakı hündürlük fərqi 1780 metrdir. Gəcəran mis-molibden və Gafan mis filizinin emalı müəssisələrinin kimyəvi çirkləndirilmiş suları, eləcə də Gafan və Gəcəran şəhərlərinin (kəndlər, xəstəxanalar, kənd təsərrüfatı obyektləri daxil olmaqla) təmizlənməmiş bioloji tullantıları birbaşa Okçuçaya axır. Bu, Zəngilan rayonunun Şerikan kəndi önündə çay hövzəsini “Ölü zona”ya çevirir.
Bəsitçay — Araz çayının sol qoludur, mənbəyi Ermənistan Respublikasındadır. Uzunluğu 44 km-dir (onlardan 17 km Azərbaycan ərazisindədir). Çay Ermənistanın dağ kəndlərindəki donuz fermalarının tullantıları ilə çirklənir.
Qarqar çayı — mənbəyi Şuşa rayonunun 2080 m hündürlüyündədir. Xankəndi, Xocalı, Ağdam və Ağcabədi rayonlarından keçir. Zarıslı və Xalfəli çaylarının birləşməsindən əmələ gəlir. Mənbə və ağız hissəsi arasındakı hündürlük fərqi 2080 metrdir. Əsas qolları Ballıca, Bədəre, Dağdağan və s.-dir.
Çaylaqçay — Araz çayının sol qoludur. Cəbrayıl rayonundan keçir. Uzunluğu 32 km-dir. Mənbəyi Kiçik Qafqazın 1750 m hündürlüyündə yerləşir. Suvarmada geniş istifadə olunduğundan suyu ağız hissəsinə çatmır. Axını əsasən yağış sularından əmələ gəlir.